Сафійскі сабор у Полацку
Сафійскі сабор у старажытным Полацку – унікальны храм сярод нямногіх аднайменных праваслаўных святынь Еўропы, адзін з самых ранніх у старажытнай Русі і першы мураваны на тэрыторыі Беларусі.
Гэты старадаўні помнік прадстаўлены ў папярэдні Спіс сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.
Сабор Сафіі Прамудрасці Божай з сапраўды асаблівай і сімвалічнай архітэктурай быў пабудаваны ў Полацку на правым беразе Заходняй Дзвіны ў ХI стагоддзі. У сярэдзіне XVIII яго перабудавалі згодна з праектам архітэктара Яна Глаўбіца ў стылі віленскага (познебеларускага) барока.
Аднак да нашых дзён ад храма ХI стагоддзя дайшлі фрагменты муроўкі, практычна поўнасцю захаваны старажытны фундамент, часткі апсіды, слупоў і сцен, а таксама дзіўныя фрэскавыя размалёўкі 2-й паловы ХI ст. Сабор і сёння ўражвае хараством і веліччу.
Цікава, што дакладную копію Сафійскага сабора ХI стагоддзя плануюць пабудаваць таксама на беразе Заходняй Дзвіны, але ўжо ў іншым знакамітым горадзе Беларусі – Віцебску.
Гісторыя Сафійскага сабора
Мураваны сабор у Полацку з’явіўся пасля сваіх "старэйшых сясцёр" у Кіеве і Ноўгарадзе, пабудаваных па ўзоры сабора ў Канстанцінопалі, і стаў чацвёртым у свеце храмам Святой Сафіі.
Грэчаскае слова "сафія", што азначае "мудрасць, майстэрства", палачане тлумачылі шырэй – як вялікую чалавечую агульнасць, праяву адзінства жыхароў княства.
Упершыню храм згадваецца ў "Жыціі прападобнай Ефрасінні Полацкай" і "Слове пра паход Ігараў" ХII стагоддзя.
Велічнае збудаванне ўзводзілі візантыйскія майстры і гараджане ў 1044 – 1066 гадах па распараджэнні князя Усяслава Чарадзея. Сімвал незалежнасці і магутнасці Полацкага княства, храм нібы ўвасабляў белы карабель, які плыве па Дзвіне.
Пабудаваны па візантыйскіх канонах, але ў традыцыях полацкага дойлідства, храм размяшчаўся ў Верхнім замку паміж палацамі князя і маёнткам епіскапа, што сведчыла аб ролі царквы ў дзяржаве.
Полацкая Сафія стала праваслаўным і культурна-асветніцкім цэнтрам. Тут знаходзіліся найбагацейшая бібліятэка, архіў, казначэйства, магістрат, захоўваліся рэлігійныя святыні і праводзіліся прыёмы паслоў. У саборы быў і княскі магільны склеп, дзе археолагі знайшлі 16 саркафагаў.
У 1596 годзе пасля заключэння Брэсцкай царкоўнай уніі храм перададзены ўніяцкай царкве і адбудаваны пасля пажараў 1607 і 1648 гадоў. Пры перабудове па распараджэнні архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча былі зняты вярхі вуглавых баявых вежаў храма-крэпасці.
У час Паўночнай вайны па загадзе Пятра I сабор выкарыстоўваўся як склад амуніцыі і боепрыпасаў, а пасля выбуху ў 1710 годзе быў значна разбураны.
У XVIII стагоддзі дзякуючы полацкаму архіепіскапу Фларыяну Грыбніцкаму вядомы дойлід Ян Крыштоф Глаўбіц адбудаваў Сафійскі сабор у стылі віленскага барока.
У час вайны 1812 года ў сцяне сабора ў спецыяльна зробленай нішы захоўвалася свяшчэнная праваслаўная рэліквія – Крыж Ефрасінні Полацкай.
У 1913 годзе праведзена рэстаўрацыя захаваных узораў на сценах храма.
У час Вялікай Айчыннай вайны ў саборы размяшчаўся гарнізонны касцёл нямецкіх войскаў.
Архітэктура Сафійскага сабора
Сафійскі сабор ХI стагоддзя быў асаблівым узорам старажытнарускага дойлідства. З храмамі ў Кіеве і Ноўгарадзе яго аб’ядноўвалі крыжова-купальная сістэма, 5 нефаў, галерэі. Але былі і свае ўнікальныя рысы, напрыклад:
-
віма – дадатковае алтарнае раздзяленне, утворанае двумя слупамі (гэта незвычайны прыём для таго часу, які выкарыстоўваўся толькі ў Балгарыі);
-
сем купалоў храма, што сімвалізавала сем Усяленскіх царкоўных сабораў (у Кіеўскай Сафіі было 13 купалоў, у Наўгародскай – 5).
У ХI стагоддзі Полацкая Сафія стала грандыёзным збудаваннем – 26,4 м у шырыню, 31,5 м у даўжыню і вышынёй 31 м, таўшчыня сцен дасягала 2,3 м.
У будаўніцтве выкарыстоўваліся плінфа і неапрацаваныя камяні-валуны. Маляўнічую колерную гаму на сценах стварала муроўка ў тэхніцы "схаванага рада".
Сучасны выгляд сабор у Полацку атрымаў у XVIII стагоддзі: згодна з задумай Яна Глаўбіца на беразе Дзвіны з’явілася велічная аднаапсідная базіліка з дзвюма вежамі-званіцамі, павернутая фасадам у бок ракі.
Раскошны інтэр’ер унутры дапоўнілі барочныя калоны, ляпныя аздабленні і фігурныя карнізы. На алтарнай перагародцы з’явілася барэльефная кампазіцыя “Тройца Новазапаветная”, а другі і першы ярусы ўпрыгожылі драўляная скульптура і размалёўка.
Да нашых дзён часткова захаваліся старадаўнія фрэскі, у тым ліку “Спас Нерукатворны” і копія знакамітай работы Леанарда да Вінчы "Тайная вячэра".
Вялікая рэстаўрацыя сабора была праведзена ў 70–80-я гады ХХ стагоддзя. А ў 2010–2013-х у ходзе рэканструкцыі храма абнавілі дах, фасад і аконныя праёмы.
Сафійскі сабор сёння
Цяпер Сафійскі сабор – адзін з буйнейшых культурных цэнтраў Беларусі. Тут праводзяцца богаслужэнні і абрады, праходзяць экскурсіі, канцэрты і творчыя вечары.
Сафійскі сабор як музей гісторыі архітэктуры і канцэртная зала ўваходзіць у склад Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка.
Музей гісторыі архітэктуры Сафійскага сабора адкрыўся ў 1987 годзе. У яго экспазіцыі прадстаўлены рэдкія экспанаты, якія расказваюць аб гісторыі храма, асаблівасцях архітэктуры і яго апошняй рэстаўрацыі. Сярод іх – фрагменты муроўкі ХІ стагоддзя, фундамент і фрэскавыя размалёўкі канца ХІ стагоддзя.
Для самастойнага наведвання музея распрацаваны аўдыягід на беларускай, рускай і англійскай мовах, а таксама даведнік з планам сабора і картай Полацка.
У 1983 годзе ўпершыню слухачоў сабрала канцэртная зала ў Сафійскім саборы, што славіцца сваёй цудоўнай акустыкай, а з 1985 года тут гучыць арган.
Вядучых беларускіх і замежных музыкантаў штогод аб’ядноўваюць унікальныя культурныя праекты ў Сафійскім саборы:
-
Міжнародны фестываль арганнай музыкі "Званы Сафіі" (лістапад-снежань).
Кожную нядзелю ў 15.00 для турыстаў і аматараў класікі праходзяць канцэрты арганнай музыкі (у год іх больш за 300).
Дзе знаходзіцца Сафійскі сабор
Старадаўні храм размешчаны на набярэжнай Заходняй Дзвіны ў Полацку. Адрас – вуліца Замкавая, 1.
Выдатныя мясціны і славутасці паблізу Сафійскага сабора
Наўпрост каля сабора ўстаноўлены Барысаў камень XII стагоддзя – адзін з чатырох беларускіх валуноў, на якім нанесены выявы крыжоў і старажытныя надпісы.
У старажытным Полацку захавалася шмат помнікаў гістарычнай і архітэктурнай спадчыны, большасць з якіх – праваслаўныя святыні. Напрыклад, цэлы комплекс культавых збудаванняў, звязаных з імем беларускай асветніцы Ефрасінні Полацкай:
-
Спаса-Ефрасіннеўскі (Спаскі) манастыр (XII – XX стст.)
-
Спаса-Праабражэнскі храм, які ў 1161 годзе на заказ Ефрасінні пабудаваў дойлід Іаан. Сёння гэта самы старадаўні помнік полацкай школы дойлідства, дзе захоўваецца найвялікшая рэліквія – Крыж Ефрасінні Полацкай.
-
Ефрасіннеўская трапезная царква
У Полацку вы ўбачыце старадаўнія будынкі і помнікі з цікавай гісторыяй. Сярод іх:
-
дом Пятра I (вул. Ніжне-Пакроўская, д. 33), дзе ў пачатку XVIII стагоддзя спыняўся імператар;
-
лютэранская кірха (ХIX – пач. XX стст.) – цяпер у незвычайным будынку былой царквы, пабудаваным у стылі неаготыкі, знаходзіцца найстарэйшы ў горадзе Полацкі краязнаўчы музей;
-
помнік літары "Ў" (літара “ў нескладовае" сустракаецца толькі ў беларускай мове);
-
помнік крывічам;
-
помнікі знакамітым гістарычным асобам Полацка – князю Усяславу Чарадзею, святой прападобнай Ефрасінні, славянскаму першадрукару Францыску Скарыну, Сімяону Полацкаму…
-
Чырвоны мост цераз раку Палата, дзе праходзіў кровапралітны бой паміж рускай і французскай арміямі, і помнік героям Айчыннай вайны 1812 года;
-
памятны знак "Полацк – геаграфічны цэнтр Еўропы" (праспект Ф. Скарыны), дзе кожны госць горада можа атрымаць сертыфікат аб тым, што ён пабываў у самым сэрцы Еўропы.
версія для друку
зрабіць стартавай
дабавіць у выбранае
