Гід па Беларусі: ідэі для вашых падарожжаў!

Што паглядзець у Нясвіжы: княжацкі палац са Спіса сусветнай спадчыны ЮНЕСКА і іншыя выдатныя мясціны горада магнатаў

Накіравацца ў легендарны Нясвіж трэба ўжо толькі дзеля таго, каб убачыць цудоўную рэзідэнцыю, якая была заснавана тут у канцы XVI стагоддзя.  Здабытак са Спіса сусветнай спадчыны ЮНЕСКА, былыя ўладанні адной з найбольш буйных і магутных дынастый Еўропы Радзівілаў, выдатны ансамбль, створаны прыгажосцю архітэктуры і яе навакольнай прыроды. У канцы ХХ стагоддзя палац і іншыя адметныя мясціны горада на паўднёвым захадзе Мінскай вобласці атрымалі маштабны ахоўны статус – Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік "Нясвіж". І сёння гэта адна з самых наведвальных кропак на карце краіны - must see для кожнага жыхара і госця Беларусі.

Нясвіжскі палац

Нясвіжскі замак, Нясвіжскі палац, Нясвіжскі палацава-паркавы ансамбль Радзівілаў – так па-рознаму называюць гэту знакамітую рэзідэнцыю. На працягу гісторыі яна служыла і як непрыступны замак, гатовы трымаць абарону, і як раскошны палац, які  выклікаў захапленне, здзіўленне і зайздрасць сучаснікаў.

Да другой палавіны XVI стагоддзя ў Нясвіжы стаяў драўляны замак, пабудаваны гаспадарамі маёнтка Кішкамі. У 1513 г. князёўна Ганна выйшла замуж за Яна Радзівіла, і ў якасці пасагу Нясвіж перайшоў да адной з самых магутных дынастый ВКЛ Радзівілаў. Пакаленні гэтай легендарнай сям'і валодалі горадам больш за чатыры стагоддзі!

У 1582 г. князь Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка заклаў каменны замак, які стаў адной з самых прыгожых рэзідэнцый Еўропы. Лічыцца, што замак праектаваў італьянскі архітэктар Джавані Марыя Бернардоні. Аднак ёсць звесткі, што майстар далучыўся да работы ў Нясвіжы толькі летам 1586 г., а праект ствараўся раней. Шэраг даследчыкаў лічыць, што сапраўдны аўтар мог быць з Францыі, або ж чарцяжы рыхтавалі архітэктары з наваколля караля Стэфана Баторыя. Тым не менш, дакладна вядома, што менавіта Бернардоні займаўся праектаваннем унутранага аздаблення замка.

На працягу ХVI–ХIХ стст. палацава-паркавы ансамбль не аднойчы перабудоўваўся і змяняўся. Так ён ператварыўся ў спалучэнне розных прыёмаў і стыляў – сярэдневяковага дойлідства, позняга рэнесансу, барока, класіцызму, каларытных ідэй мясцовых майстроў. І, зразумела, гэта быў багаты арыстакратычны і культурны цэнтр свайго часу. Да другой палавіны ХVIII ст. тут захоўвалася самая вялікая прыватная бібліятэка на землях Рэчы Паспалітай, карцінная галерэя налічвала амаль тысячу палотнаў, замкавыя скарбніцы былі напоўнены рэдкімі каштоўнасцямі, унікальнымі калекцыямі зброі і нумізматыкі. Славілі Нясвіж і таленавітыя прадстаўнікі роду. Напрыклад, у 1740–1791 гг. тут дзейнічаў знакаміты тэатр князёў Радзівілаў, дзе разам з прыгоннымі акцёрамі на адной сцэне ігралі самі члены сям'і. А княгіня Францішка Уршуля Радзівіл стала першай жанчынай-пісьменніцай і драматургам у Рэчы Паспалітай.

У 1939 годзе, калі ў Нясвіж увайшла Чырвоная Армія і ўстанавілася савецкая ўлада, Радзівілы пакінулі замак. З таго часу ён узяты пад ахову дзяржавы, але, на жаль, за савецкія дзесяцігоддзі рэзідэнцыя страціла былую веліч – выкарыстоўвалася як санаторый, а ў канцы ХХ ст. і зусім прыйшла ў заняпад. Са стварэннем музея-запаведніка начаўся новы этап адраджэння.  

У 2012 г. у палацы завяршыліся самыя маштабныя рэстаўрацыйныя работы навейшага часу. І сёння гэта жамчужына – аб'ект сусветнай спадчыны ЮНЕСКА – адкрыта для наведвальнікаў. У залах палаца праходзяць экскурсіі, інтэрактыўныя квесты, розныя мерапрыемствы. Раз у год рэзідэнцыя становіцца пляцоўкай любімага публікай творчага праекта "Вечары Вялікага тэатра ў замку Радзівілаў".

Палацавыя паркі ў Нясвіжы

Раскошным абрамленнем палаца Радзівілаў з'яўляюцца старадаўнія паркі, хоць яны ўтварыліся намнога пазней за рэзідэнцыю. Невялікія зялёныя зоны заклалі яшчэ ў часы Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі і Міхаіла Казіміра Рыбанькі, але па-сапраўднаму бурную дзейнасць разгарнула тут Марыя Дарота дэ Кастэлян, княгіня Радзівіл. У 1865 г., упершыню прыехаўшы ў горад, яна ўбачыла сумную карціну побач з замкам. "Ніводнага дрэва, поўная пустата: толькі дзве старыя грушы, магчыма, маркіроўка былых меж, і звыш ста маленькіх шэрых будак, неабходных мясцовым жыхарам, былі тымі рэдкімі кропкамі, на якіх спыняўся позірк"... Так у 1870-я гг. закіпела работа і пачаў расці пейзажны парк: з гадавальнікаў дастаўляліся саджанцы дрэў і кустоў, на замкавых валах былі закладзены кветнікі, з'явіліся тэрасы, альтанкі…

Сёння зялёны ансамбль Нясвіжскага палаца аб'ядноўвае 5 паркаў, створаных у розны час – Замкавы (або парк Антонія), Стары, Японскі, Англійскі і Новы (Марысін). Яны раскінуліся па берагах палацавых сажалак – Бернардзінскай, Замкавай, Дзікай. І ў кожным парку – сваё зачараванне і свае асаблівыя мясціны. Напрыклад, у Старым парку на момант закладкі расла толькі адна канадская таполя вышынёй 28 метраў: яна стаяла да пачатку ХХI стагоддзя, але вясной 2005 г. не вытрымала націску ўрагану і ўпала. Цяпер на яе месцы – скульптурная кампазіцыя. Яшчэ адзін сімвал – памятны камень, які князь устанавіў у гонар любімай: "...У знак прызнання за шматгадовую працу па ўпрыгажэнні замка Марыі дэ Кастэлян, княгіні Радзівіл камень гэты паставіў у 1903 годзе яе ўдзячны муж князь Антоній Радзівіл, XIV Ардынат Нясвіжскі".

Стары парк быў любімым месцам адпачынку гаспадароў – з альтанкай-салярыем, тэнісным кортам, Выставачнай палянай. Ужо ў наш час яго ўпрыгожылі арыгінальныя скульптуры – помнік сабаку, які выратаваў князя-паляўнічага ад мядзведзя; "Музыкант і анёл" па матывах паэмы Якуба Коласа "Сымон-музыка"; "Чорная дама" ў гонар князёўны Барбары Радзівіл і самай містычнай гісторыі Нясвіжскага палаца; "Русалка". Прыкметныя куточкі – Калодзеж Ундзіны і Гарбаты мосцік. У 1992 г. была заснавана Алея памяці, дзе ўстаноўлены бюсты выдатных людзей, якія ўвайшлі ў гісторыю горада – князёў Юрыя Нясвіжскага і Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі, гравёра Тамаша Макоўскага, архітэктара Яна Марыі Бернардоні, паэтаў Уладзіслава Сыракомлі і Якуба Коласа.

Акрамя таго, у Старым парку, дзе ў гады Вялікай Айчыннай вайны адбылася крывавая трагедыя, устаноўлены помнік нясвіжскім яўрэям. У адзін дзень 30 кастрычніка 1941 г. нацысты расстралялі 1500 жыхароў горада і наваколля. Старых, жанчын і дзяцей – забітых і параненых – скідвалі ў роў і засыпалі зямлёй… У пасляваенныя гады астанкі гэтых людзей былі перапахаваны на гарадскіх могілках, але ў Старым парку памяць аб іх увекавечана назаўсёды.

Японскі парк з'явіўся ў 1913-1914 гг. У адпаведнасці з планам, ён павінен быў стаць экзатычным усходнім кутком са звілістымі сцежкамі, карлікавымі дрэвамі, кампазіцыямі з камянёў. Але ідэя не была даведзена да канца, і сёння парк практычна не адрозніваецца ад іншых.

Англійскі і Новы паркі ляжаць на процілеглым рэзідэнцыі беразе і падзелены дарогай, якая вядзе ад палацавага вала. Цікава, што Новы парк – самы вялікі ў нясвіжскім ансамблі – яшчэ называюць Марысіным. Захаваліся абеліск у гонар закладкі з надпісам "Marysin 1898" і прыгожая легенда пра каханне князёўны Радзівіл да беднага шляхціца. Асаблівасцю Англійскага парку былі газон і дрэвы, высаджаныя ў шахматным парадку.

Помнік героям Вялікай Айчыннай вайны

Пры падыходзе да замка стаіць помнік героям Вялікай Айчыннай вайны, які не толькі нагадвае аб сувязі пакаленняў, але і аб тым, што ў гісторыі былі розныя часы. Мемарыял знаходзіцца каля заходняга бастыёна на брацкай магіле савецкіх воінаў, якія загінулі пры вызваленні Нясвіжа ў пачатку ліпеня 1944 года. Сам замак у гады акупацыі з 1941 па 1944 гг. выкарыстоўваўся немцамі як ваенны шпіталь.

Касцёл Божага Цела

Недалёка ад замка ў 1587–1593 гг. пабудавалі храм, які па распараджэнні Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі спраектаваў Джавані Марыя Бернардоні. Нясвіжскі касцёл стаў першым барочным збудаваннем на тэрыторыі Рэчы Паспалітай і адным з прыгажэйшых храмаў гэтага стылю ў Еўропе.

Скарб храма – багаты роспіс не толькі ўнутры, але і звонку. У асноўным фрэскі стварылі ў 1750-60-я гады прыдворныя мастакі Радзівілаў. Галоўны алтар упрыгожыла карціна майстра К.Д. Гескага "Тайная вячэра" (1752). Акрамя таго, у інтэр'еры касцёла мноства скульптурных вобразаў – барэльефы і бюсты надмагільных помнікаў XVII–XIX стст., мармуровыя алтары і помнікі. Над уваходам узвышаюцца хоры з арганам. У крыпце касцёла знаходзіцца радавая пахавальня Радзівілаў, дзе пахавана каля сямідзесяці прадстаўнікоў дынастыі.

Замкавая вежа

Побач з касцёлам Божага Цела ўзвышаецца  Замкавая вежа XVI стагоддзя. Некалі яна была часткай сістэмы абарончых сцен Нясвіжа каля Замкавых варот, а сёння выкарыстоўваецца як храмавая званіца. Масіўнае чатырох'яруснае збудаванне ўзведзена з чырвонай цэглы і спалучае ў сабе рысы беларускага абароннага дойлідства, стыляў готыкі і рэнесансу. Акцэнты вежы – пафарбаваныя ў белы колер абрамленні арачных акон, круглых і квадратных праёмаў, глухіх дэкаратыўных элементаў і між'ярусных паясоў, якія на фоне цагельнай кладкі ствараюць кантрасны геаметрычны малюнак.

Помнік Сымону Буднаму

З горадам Радзівілаў звязаны і лёс выдатнага дзеяча Вялікага Княства Літоўскага Сымона Буднага – гуманіста і асветніка, філосафа, пісьменніка, кнігадрукара. Менавіта ў Нясвіжы ён у пачатку 1560-х гадоў разам з Мацвеем Кавячынскім і Лаўрэнціем Крышкоўскім заснаваў друкарню. Тут у 1562 г. Сымон Будны выдаў першую на тэрыторыі Беларусі кнігу – "Катэхізіс" на старабеларускай мове, напісаны ў форме пытанняў і адказаў. Таксама ў горадзе былі надрукаваны і іншыя творы. А ў 1982 г. у падзяку ад нашчадкаў устанавілі помнік знакамітаму гуманісту побач з касцёлам Божага Цела. Бронзавая фігура Сымона Буднага ўзвышаецца на гранітным пастаменце, а ў руцэ ён трымае кнігу з эмблемай сонца – сімвалам свету і ведаў.

Слуцкая брама

Гарадская брама – у перакладзе з беларускай "ворота" – унікальны для Беларусі помнік барока. Пабудаваная ў XVI стагоддзі, яна да гэтага часу стаіць на дарозе, што злучае Нясвіж з горадам Слуцкам. І сёння гэта адзіная з 5 існаваўшых брам, якія былі пабудаваны ў сістэме нясвіжскіх умацаванняў у канцы XVI – пачатку XVII стст. На першым паверсе брамы знаходзіліся памяшканні для варты і чыноўніка, які збіраў пошліну. І кожны, хто ўваходзіў або ўязджаў у горад, павінен быў аплаціць збор. На другім паверсе размяшчалася капліца Божай Маці. Цяпер у браме дзейнічае музейная экспазіцыя, якая адкрыта для гасцей у летні сезон. 

Нясвіжская ратуша XVI – XVIII стст.

Ратуша в Нясвіжы – самы стары з будынкаў гарадскога магістрата, якія захаваліся на тэрыторыі Беларусі. Яго пабудавалі ў 1596 г. – праз 10 гадоў пасля таго як горад атрымаў магдэбургскае права і Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка зацвердзіў прывілей з апісаннем правоў і абавязкаў гараджан. Згодна з дакументам, жыхары Нясвіжа павінны былі прыняць удзел ва ўзвядзенні гарадскіх умацаванняў і за свой кошт пабудаваць ратушу. Лічыцца, што аўтарам праекта выступіў усё той жа італьянец Бернардоні: яго прамавугольны ў плане барочны будынак вянчала шасціярусная вежа з гадзіннікам.

На першым паверсе ратушы размяшчалася канцылярыя пісара, гарадскі архіў, скарбніца, важніца з эталонамі мер, магазіны, якія здавалі купцам у арэнду. Другі паверх займалі зала для пасяджэнняў магістрата і судовая палата. У падвалах размяшчаліся склады проціпажарнага інвентару і зброі для гарадскога апалчэння, турма і пакой стражнікаў. З двух бакоў ад ратушы разыходзіліся гандлёвыя рады.

Зрэшты, на працягу гісторыі ратуша не аднойчы перабудоўвалася, аднаўлялася пасля пажараў і перыядаў заняпаду. Пасля Вялікай Айчыннай вайны тут працавалі Дом культуры, Дом піянераў і бібліятэка. Пасля вялікай рэстаўрацыі 1997-2004 гг. ратуша набыла свой гістарычны выгляд і сёння з'яўляецца аб'ектам музея-запаведніка. Другі паверх займае экспазіцыя аб гісторыі гарадскога самакіравання, на ніжнім паверсе працуюць адукацыйны цэнтр і кафэ.

Дом рамесніка, або Дом на рынку

Цікавы каменны дом у стылі барока, як і ў старыя часы, стаіць на гістарычнай Рыначнай плошчы. Ён пабудаваны ў 1721 г. насупраць ратушы з гандлёвымі радамі, і да гэтага часу дакладна невядома, жыў тут прадпрымальны рамеснік, ці купец, які прыцягваў іншых майстроў. Аднак, безумоўна, гэта быў вельмі заможны чалавек. Першы паверх займалі склады і магазіны, а на другім размяшчаліся жылыя пакоі. У нашы дні гэты дом – адзіны захаваны прыклад гарадскога жылля з незвычайным фасадам, якія былі папулярныя ў першай палавіне XVIII стагоддзя.

Нясвіжскі гісторыка-краязнаўчы музей

Нясвіжскі музей размясціўся ў гістарычным будынку канца  ХІХ стагоддзя. Першапачаткова яго пабудавалі для рамеснага вучылішча, а пазней прыстасавалі пад патрэбы ваенных. У 1995 г. пасля рэстаўрацыі ў будынку адкрыўся музей. Цяпер ён аб'ядноўвае адразу некалькі аб'ектаў – непасрэдна гісторыка-краязнаўчыя экспазіцыі, кватэру-музей мастака М.К. Сеўрука, ганчарную майстэрню і музейную "Кузню".

Кляштар бенедзікцінак

Кляштар бенедзікцінак з'явіўся ў Нясвіжы ў 1593–1596 гг. і стаў першым жаночым каталіцкім кляштарам на беларускіх землях. Яго пабудавалі на сродкі князя Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі і яго жонкі Эльжбеты Яўфіміі. Праектаваў комплекс з будынкамі для сясцёр і прыгожым кляштарам Джавані Марыя Бернардоні, які спалучаў элементы стыляў барока і рэнесансу. Пры гэтым кляштар быў часткай абарончай лініі горада: яго акружалі самы значны нясвіжскі бастыён і равы, напоўненыя вадой з ракі Ушы.

Стагоддзі таму пры кляштары бенедзікцінак вучыліся дочкі гарадскіх дваран. Тут жа былі адкрыты музычная школа і вялікая бібліятэка. У канцы ХIХ стагоддзя кляштар Святой Яўфіміі быў перабудаваны пад праваслаўную царкву, кляштар расфарміраваны, а будынкі прыстасаваны пад салдацкія казармы. На кароткі час у 1920-я храм і кляштар вярнуліся да католікаў. Бенедзікцінкі адкрылі дзіцячы сад, пачатковую і прамыслова-кравецкую школы, якія дзейнічалі да 1944 г. Пасля Вялікай Айчыннай вайны тут размясцілася педагагічнае вучылішча, потым – школа-інтэрнат, а з 1984 г. і да цяперашняга часу ў сценах былога кляштара працуе педагагічны каледж. Праз стагоддзі захаваліся далёка не ўсе аўтэнтычныя пабудовы, але можна ўбачыць старыя збудаванні і самую прыкметную славутасць – трох'ярусную вежу-званіцу другой палавіны XVIII стагоддзя.

Леў – вартавы горада

Скульптуры львоў пры ўваходах у гарады, замкі, палацы і паркі – традыцыя, якая існуе з даўніх часоў у многіх культурах. І ва ўладаннях Радзівілаў яны таксама былі частым упрыгажэннем. Але сучасны гарадскі леў-вартавы з'явіўся адносна нядаўна – у 2014 г. Натхніў аўтараў яшчэ і той факт, што на экслібрысе легендарнай Радзівілаўскай бібліятэкі захаваўся вобраз ільва, які трымае ў лапе геральдычны шчыт з гербам княжацкага роду. Так у скверы паміж вуліцамі Ленінскай, Слуцкай і Чкалава, дзе ў XVI – пачатку XVII стагоддзяў была тэрыторыя крапасных умацаванняў, "пасяліўся" новы бронзавы сімвал, які ўжо стаў візіткай горада.

Парк "Альба"

У аддаленні ад цэнтра горада знаходзіцца старадаўні лесапарк "Альба", які стагоддзі таму таксама быў часткай княжацкіх уладанняў – прыгожай летняй рэзідэнцыяй, месцам адпачынку і разважанняў для прадстаўнікоў княжацкага роду. Тут нават быў заснаваны першы на тэрыторыі Беларусі заапарк, дзе гаспадары сабралі мноства мясцовых і экзатычных звяроў. З цягам часу парк прыйшоў у заняпад, але ў нашы дні гэту знакавую для беларускай гісторыі мясціну пачалі паступова адраджаць.

Калісьці тут знаходзілася балота, і па ўказанні Радзівілаў былі праведзены грандыёзныя меліярацыйныя работы – пракладзены асушальныя каналы, створана сістэма шасці сажалак, сфарміравана альтана – круглы востраў у водным кальцы, да берагоў якога падыходзяць пяць промняў-дарог. На альтане стаяла пабудова, якая нагадвае Сафію Канстанцінопальскую. Па вадаёмах каля парку нават хадзілі маленькія судны, на якіх вучылі навыкам мараходства.

Князь Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка адным з першых будынкаў у "Альбе" ўзвёў эрмітарыум – месца для малітваў і разваг. Ён сам там адасабляўся, а калі выязджаў з рэзідэнцыі – запрашаў езуіцкіх манахаў, якія прадаўжалі малітвенную традыцыю. І ў цэлым, калі  палац і паркі, што яго акружалі, былі прызначаны для свецкага жыцця, прыёму гасцей і забаў, то "Альба" ператварылася ў месца сілы – духоўнае, сакральнае для ўсяго роду.

Сёння тут праходзяць мерапрыемствы па навядзенні парадку, расчыстцы асушальнай сістэмы, у будучым плануецца аднавіць страчаныя пабудовы "Альбы" па аўтэнтычных малюнках і чарцяжах.