Гід па Беларусі: ідэі для вашых падарожжаў!

Што паглядзець у Навагрудку: скарбы першай сталіцы Вялікага Княства Літоўскага і радзімы Адама Міцкевіча

Утульны горад на ўзвышшы атрымаў вельмі распаўсюджаную назву, але ўвайшоў у гісторыю як месца з сапраўды незвычайным, цікавым лёсам. Многія стагоддзі таму ён стаў першай сталіцай адной з буйнейшых дзяржаў сярэдневяковай Еўропы. Пазней тут з'явіўся мураваны замак, які доўгі час быў самай абароненай і непрыступнай крэпасцю прынёманскіх зямель. У 1422 годзе ў галоўным касцёле Навагрудка кароль Ягайла вянчаўся з юнай князёўнай Соф'яй Гальшанскай, у шлюбе з якой нарадзіліся сыны і пачалася знакамітая дынастыя Ягелонаў…

На працягу гісторыі назва, утвораная ад спалучэння "новы гарадок / горад", мянялася, але сэнс заставаўся ранейшым – Новогород, Новогородок, Новый Городок. Летапісы ўпершыню згадваюць Навагрудак у 1044 годзе ў хроніцы пахода князя Яраслава Мудрага на Літву. Археолагі пацвердзілі, што паселішча ў гэтых мясцінах з’явілася яшчэ ў канцы X стагоддзя. Да пачатку ХI стагоддзя людзі поўнасцю засялілі Замкавую гару, а ўжо ў XII стагоддзі ў горадзе былі і ўмацаваны дзядзінец, і жылы пасад.

Навагрудак імкліва стаў найбагацейшым горадам Панямоння. На навакольных землях развіваліся земляробства і жывёлагадоўля, у пасадзе квітнелі рамёствы, рос гандаль, імкліва павялічвалася колькасць насельніцтва. Да XIII стагоддзя Навагрудак ператварыўся ў вялікі палітычны цэнтр свайго часу. Яшчэ большую вагу ён набыў пры Міндоўгу, які паклаў пачатак аб'яднанню зямель вакол Навагрудка і стварэнню новай дзяржавы – Вялікага Княства Літоўскага. У сталіцы праходзілі важнейшыя мерапрыемствы палітычнага жыцця – дзяржаўныя сеймы, пасяджэнні Трыбунала ВКЛ, сустрэчы з правіцелямі і пасламі…

Аднак не пазней за 1323 год князь Гедымін заклаў новы замак-рэзідэнцыю і перанёс сталіцу ў Вільню. Навагрудак пачаў страчваць былое значэнне, а з-за ваенных бітваў, пажараў і эпідэмій XVII–XVIII стагоддзяў паступова і эканамічна прыходзіў у заняпад.

З канца XVIII стагоддзя горад быў часткай Расійскай імперыі, у час Першай сусветнай вайны знаходзіўся пад акупацыяй германскіх войскаў, з 1921 года – у складзе Польшчы, а пасля 1939 года – у БССР. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупіраваны нацыстамі Навагрудак быў практычна напалову разбураны і страціў шмат тысяч жыхароў…

Сёння гэта прыгожы каларытны горад, які запрашае гасцей паглыбіцца ў гісторыю і даведацца пра яго дзіўнае мінулае. На жаль, на старажытнай Замкавай гары ад крапасных сцен і вежаў засталіся толькі руіны, але і яны нагадваюць шмат аб чым. Перыядычна тут праходзяць гістарычныя рэканструкцыі і рыцарскія фестывалі. Навагрудская зямля – радзіма выдатнага паэта эпохі рамантызму Адама Міцкевіча, і яго дом-музей захоўвае рэдкія артэфакты. Што яшчэ ўбачыць у Наваградку – далей.

Руіны Навагрудскага замка

У XIII стагоддзі ў час кіравання Міндоўга на Замкавай гары, дзе размяшчаўся драўляны дзядзінец, была пабудавана першая мураваная вежа-данжон – Шчытовая, якая не аднойчы абараняла горад ад ворага, была разбурана і зноў адроджана. Але ўсё ж доўгі час яна заставалася адзіным мураваным умацаваннем. І толькі з канца ХIV стагоддзя разгарнулася вялікае будаўніцтва. На ўзгорку выраслі сцены і 3-ярусныя цагляныя вежы з байніцамі на кожным паверсе, з’явілася вынасная Калодзежная вежа, побач з якой білі водныя крыніцы, былі ўзведзены мураваны храм і двухпавярховы палац. У пачатку XVI стагоддзя з’явілася вялікая вежа Дазорца, якая была злучана са Шчытовай тоўстай мураванай сцяной і замкнула ўмацаванні ў кальцо. Сямівежавы замак стаў ключавым апорным пунктам і адной з наймацнейшых крэпасцей у ВКЛ.

Тым не менш, ужо ў другой палове ХVII стагоддзя ў час ваенных бітваў многія вежы і сцены былі разбураны да фундаментаў, у час Паўночнай вайны канчаткова знішчаны мясцовыя ўмацаванні. У 1802 годзе па загадзе гродзенскага губернатара каменнем ад сцен... брукавалі вуліцы горада. Да нашых дзён захаваліся толькі рэшткі дзвюх вежаў – Шчытовай і Касцельнай, а таксама невялікія руіны, цудам уцалелыя праз стагоддзі.

Сёння з Замкавай гары – а гэта 320 метраў над узроўнем мора – адкрываецца прыгожы панарамны від на горад. Захаваныя вежы закансерваваны, і турысты абавязкова наведваюць гэта знакавае месца, хоць могуць толькі ўявіць былую веліч па малюнках-рэканструкцыях.

Гара Міндоўга

Гара Міндоўга – загадкавы помнік старажытнасці. Паводле адной з версій, менавіта на гэтым навагрудскім узгорку ў XIII стагоддзі быў пахаваны заснавальнік ВКЛ Міндоўг. Незадоўга да смерці ён адмовіўся ад каталіцтва, таму пахаваны па язычніцкім абрадзе пад курганам. Паводле іншай версіі, у 1253 годзе на гары і каля падножжа праходзіла каранацыя Міндоўга. Ён прыняў ад Папы Рымскага Інакенція IV карону і тытул Караля Літвы, першага і адзінага. Рамантычны флёр гары надаў і Адам Міцкевіч, які не раз згадваў гэта месца ў сваіх творах.

З канца XVII стагоддзя да пачатку 1920-х гадоў на старажытным узгорку знаходзіліся хрысціянскія могілкі, і тут да гэтага часу захаваліся старыя надмагільныя помнікі. Расказваюць, што на вяршыні стаяла пліта з выявай дзяўчыны-анёла, пад якой пахавана прыгажуня Крыся. Лічыцца, што аўтар мемарыяла – італьянскі скульптар П'етра Перці – пазней адлюстраваў твар каханай у скульптурах для некалькіх храмаў Вільні.

У 1993 г. з нагоды 740-годдзя каранацыі Міндоўга каля падножжа гары з’явіўся памятны знак, а ў верасні 2014-га – скульптура Рыцара вышынёй амаль 2,5 метра.

Памятны знак "Уязная брама"

Славутасць, якую адкрылі ў 2019 годзе да 975-годдзя Навагрудка, прысвечана старажытнаму мінуламу і гасціннасці горада. Справа ў тым, што старая ўязная брама была разбурана ў час Вялікай Айчыннай вайны і да нашых дзён не захавалася. Новыя сімвалічныя вароты горада размешчаны на вуліцы Валчэцкага. Цагляную арку, якую ахоўвае бронзавы воін, упрыгожваюць барэльефы, што адлюстроўваюць важныя даты ў гісторыі Навагрудка.

Касцёл Праабражэння Гасподняга

Касцёл Праабражэння Гасподняга, Фарны Касцёл, Белая Фара – так называюць галоўны каталіцкі храм Навагрудка, адзін з найстарэйшых на беларускіх землях, а з 2018 г. ён афіцыйна носіць тытул санктуарыя, дзе захоўваюцца шануемыя рэліквіі. Ён заснаваны князем Вітаўтам у 1395 годзе ў хуткім часе пасля хрышчэння ВКЛ. Мураваны будынак быў пабудаваны ў 1723 г. на месцы драўлянага. У яго архітэктуры злучыліся элементы сармацкага барока і готыкі.

На працягу многіх стагоддзяў касцёл быў не толькі духоўным прыстанкам, але і крэпасцю ў час ваенных баталій. І зразумела, не аднойчы станавіўся цэнтрам яркіх гістарычных падзей. Менавіта тут вянчаўся кароль Ягайла з Соф'яй Гальшанскай, пад купалам храма быў хрышчаны Адам Міцкевіч, з касцёлам звязаны гісторыі дынастычных сувязей князёў Манака, каралёў Швецыі і Францыі. А слава цудатворнага абраза Маці Божай Навагрудскай (каталіцкая інтэрпрэтацыя) распаўсюдзілася далёка за межы горада і краіны. У паэме "Гражына" Адам Міцкевіч таксама дзякаваў рэліквіі за выздараўленне, і гэта толькі адно з многіх пацверджаных цудаў.

У Фарным касцёле захоўваюцца мошчы навагрудскіх пакутніц – 11 сясцёр-назарэтанак, якія ў час Вялікай Айчыннай вайны пайшлі на смерць разам са 120 мужчынамі, уключаючы ксяндза, прыгаворанымі нацыстамі да пакарання смерцю. Раніцай 1 жніўня 1943 года іх расстралялі недалёка ад горада, а ў 1945 астанкі сясцёр перапахавалі каля касцёла. Да мошчаў блажэнных пакутніц штогод прыязджаюць тысячы вернікаў.

Дзе: вул. 1 Мая, 16

Дамініканскі касцёл Святога Міхаіла Архангела

У пачатку XVII стагоддзя літоўскі ваявода Крыштоф Хадкевіч запрасіў у Навагрудак дамініканцаў – манахаў-прапаведнікаў, вядомых не толькі сілай веры, але і імкненнем да асветы і навук. У хуткім часе ў прынёманскім горадзе для іх быў пабудаваны кляштар, дзе ў 1624 годзе з’явіўся свой драўляны касцёл. У XVIII стагоддзі храм быў закрыты мураванымі сценамі, але ўсярэдзіне захаваўся ранейшы барочны дэкор. Тым не менш, у 1751 і 1831 гадах пажары знішчылі або моцна пашкодзілі многія кляштарныя будынкі. 

Цікава, што ў 1807–1815 гг. у школе пры кляштары дамініканцаў вучыўся будучы паэт Адам Міцкевіч. Аднак у 1832 г. навучальную ўстанову закрылі, а ў 1858-м спыніў існаванне і сам кляштар. Касцёл перабудавалі ў стылі позняга класіцызму.

В ХХ стагоддзі яго лёс складваўся па-рознаму. Пасля Другой сусветнай вайны службы не праводзіліся, а сам храм некаторы час выкарыстоўваўся як... сховішча і магазін. З 1990-х гадоў касцёл вернуты вернікам і адрэстаўрыраваны: сёння гэта дзеючы храм горада. Яго інтэр'ер упрыгожваюць размалёўкі і ляпніна, а ў галоўным алтары змешчаны абраз заступніка і абаронцы Навагрудка – Святога Архангела Міхаіла. 

Дзе: вул. Міцкевіча, 1

Барысаглебская царква

Самы старажытны храм Навагрудка – Барысаглебская царква, або Сабор святых пакутнікаў благаверных князёў Барыса і Глеба. Першы мураваны храм на гэтым месцы пабудавалі яшчэ ў XII стагоддзі. І гэта быў найпрыгажэйшы культавы будынак свайго часу – багата аздоблены фрэскамі, з галаснікамі ў сценах і цудоўнай маёлікавай падлогай з плітак рознай формы. З 1317 года ён быў кафедральным саборам Літоўскай мітраполіі і цэнтрам мужчынскага манастыра.

У 1517–1519 гадах адбылося вялікае абнаўленне. На сродкі гетмана ВКЛ князя Канстанціна Астрожскага і мітрапаліта Літоўскага Іосіфа Солтана быў пабудаваны новы храм з цэглы. Пазней прыгожы гатычны будынак не аднойчы пераходзіў да розных канфесій, рэстаўрыраваўся і перабудоўваўся, набываючы рысы сармацкага барока, рэнесансу, псеўдарускага стылю. Так з’явіліся дзве вежы з байніцамі і вітымі лесвіцамі ўнутры, былі зменены многія элементы.

У ХХ стагоддзі некаторы час сабор выкарыстоўваўся як філіял дзяржаўнага архіва, а ў незалежнай Беларусі ён зноў аддадзены вернікам. Галоўныя рэліквіі храма – абраз Божай Маці Навагрудскай (праваслаўная інтэрпрэтацыя) і абраз у гонар заступнікаў царквы пакутнікаў Барыса і Глеба – прыцягваюць сюды паломнікаў з усёй краіны і замежжа.

Дзе: вул. Паштовая, 10

Свята-Нікольскі кафедральны сабор

Стагоддзі таму на гэтым месцы ў цэнтры горада існаваў кляштар францысканцаў, якіх вялікі князь Гедымін запрасіў у Навагрудак яшчэ ў 1323 годзе. Сэрдцам кляштара быў прыгожы барочны касцёл святога Антонія – першапачаткова драўляны, а пазней мураваны. У 1846 годзе, праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля закрыцця францысканскага манастыра, храм адышоў праваслаўным і быў асвячоны ў гонар Мікалая Цудатворца.

У 1852 г. здарыўся пажар, пасля якога храм значна перабудавалі. Барочны франтон і іншыя элементы старога будынка набылі рысы руска-візантыйскага стылю. Цікава, што ў рэканструкцыі сабора прынялі дабрачынны ўдзел старэйшыя сыны Аляксандра II - цэсарэвічы Мікалай і Аляксандр. Дзякуючы ім у храме з'явіліся каштоўны абраз св. Мікалая і даразахавальніца. Вялікую дапамогу аказвалі вернікі. Сярод скарбаў храма – абраз XVIII стагоддзя "Маці Божая Адзігітрыя" і іканастас другой паловы XIX стагоддзя.

Сёння кафедральны сабор з'яўляецца двухпрастольным: галоўны прастол - у імя Свяціцеля Мікалая Цудатворца, прыдзельны - у імя святой велікамучаніцы царыцы Аляксандры. Акрамя таго, у крыптавай частцы знаходзіцца царква ў гонар святых роўнаапостальных Мяфодзія і Кірылы.

Дзе: вул. Гродзенская, 6

Помнік прападобнаму Елісею Лаўрышаўскаму

Трохметровы манумент знакамітаму беларускаму святому Елісею Лаўрышаўскаму з'явіўся ў Навагрудку ў 2007 годзе да ўрачыстасцей у гонар 690-годдзя ўтварэння Навагрудскай епархіі і 1015-годдзя праваслаўя на Беларусі.

Як расказвае жыціе святога, ён быў княжацкім сынам і займаў вельмі высокую пасаду пры двары першага правіцеля ВКЛ Міндоўга. Але прыняўшы хрышчэнне, Елісей пакінуў свецкае жыццё і пайшоў у пустынь. Менавіта прападобны лічыцца заснавальнікам аднаго з самых старажытных беларускіх манастыроў – Лаўрышаўскага, які існаваў у вёсцы Лаўрышава недалёка ад Навагрудка ў XIII–XIX стст. У 1329 годзе для манастыра было створана знакамітае Лаўрышаўскае Евангелле.

Памёр Елісей у 1250 годзе, а пасля смерці мошчы прападобнага праславіліся цудамі. Напрыклад, каля 1505 года, калі татарскія воіны наблізіліся да манастыра, Гасподзь здзейсніў цуд праз свайго ўгодніка: захопнікам падалося, што манастырскі двор запоўнены конніцай, і яны ў страху ўцяклі. Апісаны і шматлікія вылечванні ад нятленных мошчаў ігумена, якім можна было пакланіцца ў манастырскім храме. У 1514 годзе Елісея Лаўрышаўскага кананізавалі.

У 1530 годзе манастыр быў спустошаны, а існуючыя ў ім мошчы прападобнага схаваны ў зямлю і да гэтага часу не знойдзены. На працягу наступных стагоддзяў манастыр таксама некалькі разоў разбураўся і аднаўляўся.

Свята-Елісееўскі Лаўрышаўскі мужчынскі манастыр існуе і сёння. Яго найноўшая гісторыя пачалася ў канцы XX стагоддзя, калі ў гэтых намоленых месцах на краі Налібоцкай пушчы быў пабудаваны храм і зарэгістравана прыходская абшчына. З гадамі ў манастыры з'явіліся жыллё для браціі, Дом міласэрнасці, куды могуць прыязджаць тыя, хто мае ў гэтым патрэбу, гаспадарчыя пабудовы, прыгожая ўязная брама. Пабудаваны і пакуль адзіны такі ў Беларусі храм-купель.

Помнік: вул. Гродзенская, 3, Навагрудак
Манастыр: в. Гнесічы, Навагрудскі раён

Навагрудская мячэць

Мусульмане ў Навагрудку жывуць ужо многія стагоддзі. У 1792 годзе мясцовыя татары атрымалі ад Станіслава Аўгуста Панятоўскага прывілей на ўзвядзенне мячэці, і ўжо ў 1796 г. яна была пабудавана. Будынак, што захаваўся да нашых дзён, з'явіўся на месцы першай мячэці пазней – у 1855 г. Акрамя таго, пры ёй заснавалі рэлігійную школу – мектэб, які дзейнічаў да 1939 года.

Пасля Другой сусветнай вайны мусульманскі храм быў закрыты і перабудаваны ў жылы дом. І толькі ў 1997 г. пасля вяртання вернікам мячэць зноў пачала дзейнічаць: адкрыццё прымеркавалі да 600-годдзя пасялення татар на беларускіх землях.

Квадратны будынак навагрудскай мячэці – з міхрабам і купальным мінарэтам, створаным у адпаведнасці з мусульманскімі канонамі, традыцыйным для Малой Азіі і Ірана XVI–XVII стагоддзяў. Унутры храм падзелены на мужчынскую і жаночую паловы.

Дзе: вул. Леніна, 28

Дом-музей Адама Міцкевіча

Навагрудскі музей выдатнага паэта рамантызму ўжо шмат дзесяцігоддзяў з'яўляецца адным з самых наведвальных на Гродзеншчыне. Ідэя стварыць экспазіцыю або імянную бібліятэку ў доме, дзе жыў Адам Міцкевіч, упершыню была агучана і нават замацавана рашэннем улад у 1920 годзе. Тады ж пачаўся збор калекцыі, аднак планам перашкодзіла савецка-польская вайна – на дзесяцігоддзе працэс спыніўся.

У 1930-я гады дзякуючы "Міцкевічаўскаму камітэту" – добраахвотнаму таварыству пад кіраўніцтвам мясцовага ваяводы – работа над стварэннем дома-музея аднавілася. Ён адкрыўся 11 верасня 1938 года. На жаль, у чэрвені 1941 г. будынак быў моцна разбураны нямецкай авіябомбай, і большая частка экспанатаў страчана назаўсёды. У пасляваенны час часткова ўцалелая калекцыя апынулася ў Польшчы.

Да 100-годдзя з дня смерці Адама Міцкевіча ў 1955 г. музей адрадзіўся ў даваенным выглядзе. У 1989–1990 гг. прайшла маштабная рэканструкцыя сядзібы Міцкевічаў. Будынак аднавілі па ўзоры пачатку XIX стагоддзя, пабудавалі флігель, які злучаецца з домам падземным пераходам, былі адноўлены свіран, калодзеж, альтанка…

Сёння экспазіцыя музея аб'ядноўвае 5 тэматычных залаў. 1-я прысвечана сям'і Адама Міцкевіча і прадстаўляе дакументы, партрэты бацькоў і братоў, асабістыя рэчы. 2-я зала расказвае пра бацьку паэта Мікалая Міцкевіча і яго адвакацкую практыку. У 3-й зале – былой гасцёўні – адноўлены інтэр'еры канца XVIII – пачатку XIX стагоддзяў. Тут можна ўбачыць старадаўні гадзіннік, які стаяў у пакоі студэнта Адама Міцкевіча ў Вільні, матэрыялы пра яго вучобу ва ўніверсітэце і бясцэнныя рарытэты аб пачатку творчасці – рукапісы, першыя выдадзеныя кнігі. 4-я зала расказвае пра перыяды жыцця Міцкевіча ў Пецярбургу і Маскве: тут сабраны кнігі, выдадзеныя ў Расіі і іншых краінах, копіі вядомых партрэтаў Адама Міцкевіча. 5-я зала апісвае жыццё эмігранта Міцкевіча ў Германіі, Швейцарыі, Італіі, Францыі, Турцыі. Сярод экспанатаў – партрэты жонкі і дзяцей, выдатных асоб таго часу, з якімі сустракаўся Міцкевіч.

У доме-музеі дзейнічаюць выставачная галерэя для зменных экспазіцый і адкрыты пастаянныя выставы ("Свет кухні дома Міцкевічаў", "Паэма "Пан Тадэвуш" - скрозь гады і народы" і інш.). Экскурсіі праходзяць на беларускай, рускай, польскай і англійскай мовах.

Дзе: вул. Леніна, 1

Курган Адама Міцкевіча

Курган неўміручасці Адама Міцкевіча – унікальны помнік XX стагоддзя і адзіны імянны ў Беларусі. У 1920-я гады ў гістарычным цэнтры Навагрудка на тэрыторыі Малога замка гэты ўзгорак сваімі рукамі стварылі людзі, прыхільнікі творчасці геніяльнага паэта – мясцовыя жыхары, вучоныя-літаратуразнаўцы, турысты. 27 мая 1924 года на месцы будучага кургана была закладзена капсула з тэкстам на пергаменце. Зямлю прывозілі ў Навагрудак з розных гарадоў і краін, нават прысылалі па пошце. Да чэрвеня 1931 года работы завяршыліся.

Каля падножжа кургана была ўстаноўлена стэла з надпісам-прысвячэннем. У 1998 годзе, калі святкавалася 200-годдзе з дня нараджэння паэта, яе замяніў памятны валун.

Сімвалічна, што менавіта малая радзіма, дзе прайшло дзяцінства Міцкевіча і дзе разгортваюцца падзеі многіх яго твораў, стала месцам такога ўвекавечання. Курган унесены ў Спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі і з’яўляецца аб’ектам міжнароднага значэння.

Помнік Адаму Міцкевічу

Каля Замкавай гары недалёка ад імяннога Кургана і Фарнага касцёла, дзе быў хрышчаны Міцкевіч, устаноўлены помнік паэту. У бронзе "застыў" малады творца – у доўгім плашчы, з валасамі, што развяваюцца, і крыху ўзнятай уверх рукой. Вышыня скульптуры з фігурай на поўны рост на валуне складае 3,1 м.

Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей

Свой музей з'явіўся ў старажытнага Навагрудка толькі ў 1992 годзе, але, безумоўна, каштоўныя рарытэты мінулага мясцовыя краязнаўцы, вучоныя-гісторыкі і археолагі збіралі на працягу многіх дзесяцігоддзяў. Сёння экспазіцыя прадстаўляе гісторыю і культуру Навагрудчыны з часоў узнікнення горада да сярэдзіны ХХ стагоддзя. У фондах – каля 22 тысяч прадметаў, у тым ліку 14 калекцый.

Аб'яднанне зямель, каранацыя Міндоўга, росквіт і заняпад Навагрудка пасля пераносу сталіцы, важная палітычная роля горада як месца правядзення сеймаў і сесій Галоўнага Трыбунала – вышэйшага апеляцыйнага суда ВКЛ, перыяды Рэчы Паспалітай... У экспазіцыі сабрана мноства цікавых археалагічных знаходак, арыгіналы дакументаў, прадметы са слаўнага мінулага. Асаблівы акцэнт зроблены і на шматнацыянальнасці Навагрудка, паколькі на працягу стагоддзяў тут разам жылі беларусы, татары, палякі і яўрэі, і мірна суіснавалі рэлігіі – хрысціянства, іслам, іўдаізм.

Асаблівая старонка музея – Вялікая Айчынная вайна, у час якой акупіраваны Навагрудак панёс вялізныя страты. Яўрэйская абшчына была знішчана практычна поўнасцю…

Яшчэ адна зала расказвае пра выдатных ураджэнцаў Навагрудчыны. Сярод іх – першы беларускі мемуарыст Фёдар Еўлашоўскі, першы фалькларыст Саламон Рысінскі, апошні канцлер ВКЛ Іаахім Літавор Храптовіч – член камісіі па адукацыі (першага ў Еўропе міністэрства асветы), заснавальнік вядомай бібліятэкі ў маёнтку Шчорсы, рэфарматар і мецэнат…

Дзе: вул. Гродзенская, 2

Музей яўрэйскага супраціўлення

Гэта кранаючая сэрца мемарыяльная экспазіцыя створана ў рамках гісторыка-краязнаўчага музея і прысвечана супраціўленню яўрэяў Навагрудчыны ў час Халакосту. Яна размясцілася ў былым бараку яўрэйскага гета і расказвае пра трагедыю, якая забрала жыцці 5100 чалавек. Але таксама і пра неверагодную барацьбу тых, хто ўцалеў пасля чатырох зверскіх "акцый" нацыстаў.

26 верасня 1943 г. вязні навагрудскага гета збеглі праз тунэль даўжынёй 250 метраў, які пракладвалі 4 месяцы. Гэтыя ўцёкі сталі самымі масавымі і паспяховымі сярод тысяч спроб яўрэяў выратавацца ад смерці на тэрыторыі Еўропы. 232 чалавекі ўцалелі ў многім дзякуючы таму, што менавіта ў наваколлі Навагрудка дзейнічаў самы маштабны яўрэйскі партызанскі атрад Еўропы, створаны яшчэ ў чэрвені 1942 г.

Ураджэнец мясцовай вёскі Станкевічы камандзір Тувія Бельскі прымаў у атрад усіх - моладзь, старых, дзяцей - незалежна ад таго, ці могуць яны стаць байцамі. Толькі каб выратаваць жыцці! За час вайны праз атрад прайшло больш за 1300 чалавек, і каля 1200 з іх уцалелі.

У "Музеі яўрэйскага супраціўлення" можна ўбачыць два пакоі, дзе паказана жыццё барака, рэканструкцыю ўвахода ў тунэль і экспазіцыю, якая расказвае пра арганізатараў і ўдзельнікау ўцёкаў, атрад Бельскага, мясцовых жыхароў, якія дапамагалі ратаваць яўрэяў.

Акрамя таго, на тэрыторыі мясцовага вучылішча захаваліся будынкі, у якіх у час вайны знаходзіліся майстэрні для вязняў гета, калодзеж.

Дзе: вул. Мінская, 66

Мастацкая галерэя "Сядзiба мастака Кастуся Качана"

Імянная галерэя з’явілася ў Навагрудку па ініцыятыве самога мастака – ураджэнца гэтых мясцін Канстанціна Качана. Доўгі час майстэрня вядомага пейзажыста размяшчалася ў цэнтры Мінска на галоўным праспекце, але адпачываў душой і плённа працаваў ён менавіта ў родных мясцінах. З дапамогай калег, сяброў і мясцовых жыхароў у гістарычным цэнтры Навагрудка на вуліцы Замкавай быў рэканструяваны старадаўні будынак у стылі традыцыйнай шляхецкай сядзібы. Тут размясціліся майстэрня мастака, экспазіцыйныя залы, арт-прастора для творчых мерапрыемстваў, сямейная гасцёўня і кафэ, а таксама пляцоўка з цудоўным відам на старажытны горад. У інтэр’ерах галерэі можна ўбачыць калекцыю шкла, мэблі і прадметаў побыту мінулых часоў.

Гаспадар галерэі Кастусь Качан часта прымае ўдзел у экскурсіях, расказвае гасцям аб сваёй творчасці і праводзіць майстар-класы па стварэнні карцін. Дарэчы, работы пейзажыста сёння знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі і іншых вядомых скарбніцах краіны, у прыватных калекцыях Германіі, Польшчы, Чэхіі, Аўстрыі, Кітая…

Гандлёвыя рады

Цікавае месца Навагрудка – гандлёвыя рады, пабудаваныя на рыначнай плошчы ў 1812 годзе. З цягам часу комплекс у стылі класіцызму з каланадай рэстаўрыраваўся і часткова перабудаваны, а вялікі корпус у самым цэнтры і зусім не захаваўся, але дайшоўшыя да нашых дзён пабудовы нагадваюць аб гісторыі бойкага месца. Сёння ў гандлёвых радах таксама працуюць магазіны.

Дзе: вул. Мінская, 3

Помнік Уладзіміру Высоцкаму і імянны нумар у гасцініцы "Навагрудак"

Уладзімір Высоцкі – таленавіты паэт, бард і акцёр – стаў кумірам не аднаго савецкага пакалення, "голасам эпохі", якога ведаюць і любяць ужо шмат дзесяцігоддзяў. У свой час яго жыццё прывяло і ў Навагрудак. У 1969 годзе Высоцкі прыехаў на здымкі фільма вядомага беларускага рэжысёра Віктара Турава "Сыны ідуць у бой". У горадзе і ў вёсачцы ля прыгожага старога возера Літоўка, апетага яшчэ Адамам Міцкевічам, ён правёў некалькі тыдняў. Праўда, у карціне Уладзімір Сямёнавіч не здымаўся: Тураў стаў першым рэжысёрам, які заказаў у яго песні для кіно. І літаральна за адну ноч Уладзімір Высоцкі напісаў словы і музыку чатырох кампазіцый, тры з якіх увайшлі ў стужку.

У памяць аб гэтай старонцы навагрудскай гісторыі ў 2012 г. у горадзе з'явіўся бюст Уладзіміра Высоцкага, створаны па ініцыятыве ўдзячных паклоннікаў. А ў атэлі "Навагрудак", дзе ў люксе на трэцім паверсе жыў паэт і гасцявала яго муза – французская актрыса і спявачка Марына Уладзі – таксама з'явілася памятнае месца. Нумар аформлены ў стылі рэтра і прысвечаны знакамітаму пастаяльцу. Тут можна ўбачыць прадметы таго часу: мэблю, вінілавыя пласцінкі і прайгравальнік, паштоўкі, выпушчаныя да юбілею Высоцкага ў 1988 г. На сценах - кадры вядомых кінастужак і рэдкія фатаграфіі Уладзіміра Сямёнавіча ў дні яго прыезду ў Навагрудак. Нумар не стаў толькі музейным пакоем, і тут па-ранейшаму могуць спыняцца госці горада.